Ôn tập Ngữ văn Lớp 12 - Văn bản "Đất nước"

 ĐOẠN TRÍCH ĐẤT NƯỚC – NGUYỄN KHOA ĐIỀM 
PHẦN I: KIẾN THỨC CƠ BẢN 
I.Tìm hiểu chung 
1. Tác giả: 
– Sinh ra trong một gia đình trí thức, giàu truyền thống yêu nước và tinh thần cách 
mạng. 
– Học tập và trưởng thành trên miền Bắc, tham gia chiến đấu và hoạt động văn nghệ ở 
miền Nam. 
– Phong cách sáng tác : 
+ Giàu chất suy tư , xúc cảm dồn nén . 
+ Giọng thơ trữ tình chính luận . 
2. Đoạn trích: 
– Vị trí : Trích chương V của trường ca . 
– Hoàn cảnh sáng tác : Hoàn thành ở chiến khu Trị - Thiên 1971 . 
– Bố cục văn bản : Hai phần 
Phần I : 42 câu đầu : Đất nước được cảm nhận từ nhiều phương diện lịch sử văn hoá 
dân tộc, chiều sâu của không gian, chiều dài của thời gian. 
Phần II: 47 câu cuối : Tư tưởng cốt lõi, cảm nhận về đất nước : Đất nước của Nhân dân 
II. Đọc hiểu văn bản : 
1. Đất nước được cảm nhận trên nhiều bình diện: 
* Cảm nhận chung về đất nước: (Đoạn mở đầu) 
=> Đất nước hiện ra trong cảm nhận qua những gì thân thương, gần gũi, đơn sơ: 
– Đó là những câu chuyện cổ tích mẹ thường hay kể. 
– Là miếng trầu của bà, là hạt gao một nắng hai sương, là ngôi nhà ta ở 
=> Giọng thơ nhẹ nhàng, sử dụng chất liệu VHDG , tác giả đưa ta về với cội nguồn 
của đất nước : Một đất nước vừa cụ thể vừa huyền ảo và đã có từ rất lâu đời. 
* Cảm nhận về đất nước ở phương diện lịch sử – văn hoá : 
– Đất nước được cảm nhận gắn liền với nền văn hoá lâu đời của dân tộc: 
+ Câu chuyện cổ tích, ca dao. 
+ Phong tục của người Việt: ăn trầu, bới tóc. – Đất nước lớn lên đau thương vất vả cùng với cuộc trường chinh không nghỉ ngơi của 
con người : 
+ Cuộc kháng chiến chống ngoại xâm, gắn với hình ảnh cây tre- biểu tượng cho sức 
sống bất diệt của dân tộc. 
+ Gắn với nền văn minh lúa nước, lao động vất vả. 
– Đất nước gắn liền với những con người sống ân tình thuỷ chung. 
=> Đất nước không trừu tượng mà ở ngay trong cuộc sống của mỗi chúng ta. 
* Cảm nhận đất nước ở phương diện chiều rộng của không gian: 
– Là không gian hò hẹn của tình yêu (Lối chiết tự đầy ý nhị vừa mang tính cá thể vừa 
hết sức táo bạo , tác giả đã định nghĩa đất nước thật độc đáo) 
– ĐN là nơi chốn sinh tồn của cả cộng đồng dân tộc qua bao thế hệ ( nơi dân mình đoàn 
tụ ) 
=> Là sự thống nhất giữa cá nhân với cộng đồng. 
– Đất nước còn là không gian rộng lớn tráng lệ hùng vĩ của núi cao, biển cả. 
=> ĐN là những gì gần gũi thân quen gắn bó với cuộc sống mỗi người lại vừa mênh 
mông rộng lớn. 
* Cảm nhận về ĐN ở phương diện chiều dài thời gian : ĐN được cảm nhận từ quá khứ 
với huyền thoại “ Lạc Long Quân và Âu Cơ” cho đến hiện tại với những con người 
không bao giờ quên nguồn cội dân tộc, truyền thuyết Hùng Vương và ngày giỗ Tổ . 
* Suy ngẫm của tác giả về trách nhiệm của thế hệ mình với ĐN : phải biết gắn bó, san 
sẻ và hi sinh vì đất nước. 
=> ĐN hiện lên vừa thiêng liêng sâu xa , lớn lao vừa gần gũi thân thiết với sự sống mỗi 
người. 
2. Tư tưởng cốt lõi : Đất Nước của nhân dân 
– Tác giả tiếp tục với những cảm nhận về đất nước trên nhiều bình diện: 
Chiều dài lịch sử, chiều rộng địa lí, chiều sâu văn hoá lịch sử 
+ Một Đất nước với nhiều danh lam thắng cảnh, di tích lịch sử ,gắn với số phận, tính 
cách ,phẩm chất, tâm hồn nhân dân ( Hòn Trống Mái, Núi Vọng phu, Núi Bút, Non 
Nghiên, Vịnh Hạ Long ) 
=> ĐN hiện lên vừa gần gũi vừa thiêng liêng. 
+ Một Đất nước giàu truyền thống : . Anh hùng bất khuất : Có những anh hùng không ai nhớ mặt đặt tên. Họ hi sinh thầm 
lặng cho Đất nước 
. Đoàn kết trong đấu tranh, lao động sinh tồn 
+ Một Đất nước của ca dao, thần thoại , của những vẻ đẹp tâm hồn nhân hậu thuần phác 
=>Tg chọn 3 dẫn chứng để nói về truyền thống của nhân dân : 
+ Say đắm, lạc quan trong tình yêu ( Yêu em từ thuở trong nôi . 
+ Biết quý trọng tình nghĩa ( Biết quý công ) 
+ Quyết liệt trong căm thù và chiến đấu ( biết trồng tre ) 
=> Sự phát hiện thú vị và độc đáo của tg về ĐN trên các phương diện địa lí, lịch sử, văn 
hoá với nhiều ý nghĩa mới : Muôn vàn vẻ đẹp của ĐN đều là kết tinh của bao công sức 
và khát vọng của nhân dân , của những con người vô danh , bình dị . ĐN từ nhân dân 
mà ra, do nhân dân mà có và nhờ nhân dan mà tồn tại 
3. Nghệ thuật: 
– Thể thơ tự do phóng túng . 
– Sử dụng phong phú, đa dạng và đầy sáng tao chất liệu văn hoá dân gian. 
– Giọng thơ trữ tình – chính trị . 
4. Chủ đề: Văn bản đã thể hiện một cái nhìn mới mẽ về đất nước : ĐN là sự hội tụ và 
kết tinh bao công sức và khát vọng của nhân dân . Nhân dân là người làm ra đất nước. 
 PHẦN II: MỘT SỐ ĐỀ BÀI ÔN TẬP 
 * ĐỀ 1: 
 Cảm nhận của anh / chị về đọan thơ sau đây trong đọan trích “Đất nước” của 
nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm: 
 “Khi ta lớn lên Đất Nước đã có rồi 
 Đất Nước có từ ngày đó”. 
 I/ Mở bài 
 – Nguyễn Khoa Điềm (1943) thuộc thế hệ nhà thơ chống Mỹ cứu nước.Đất nước, 
nhân dân, cách mạng luôn là nguồn cảm hứng phong phú của thơ ông. 
 – “Đất nước” là một đọan trích thuộc chương V trong bản trường ca “Mặt đường 
khát vọng” của Nguyễn Khoa Điềm, 
sáng tác năm 1971, tại chiến trường Bình Trị Thiên. 
 – Chín câu thơ đầu của đọan thơ : 
 “Khi ta lớn lên Đất Nước đã có rồi 
 Đất Nước có từ ngày đó”. 
 Là những cảm nhận sâu sắc của nhà thơ về sự sinh thành và phát triển của Đất nước 
qua những hình tượng cụ thể, sinh động,gợi cảm sôi nổi và thiết tha. 
 II/ Thân bài : 
 * Đọan thơ có chín câu, được viết theo thể thơ tự do, hình ảnh thơ giàu sức liên 
tưởng , nhà thơ giúp cho người đọc có những suy nghĩ, cảm nhận về cội nguồn và sự 
hình thành của Đất nước một cách sâu sắc. 
 * Trước hết, ở hai câu thơ đầu của đọan thơ, tác giả đi tìm sự lý giải về sự sinh thành 
của đất nước. Đất nước có từ bao giờ ? Để trả lời cho câu hỏi này, nhà thơ đã viết : 
 “Khi ta lớn lên Đất Nước đã có rồi, 
 Đất Nước có trong những cái ngày xửa ngày xưa mẹ thường hay kể”. 
 Tham vọng tính tuổi của Đất nước của nhà thơ thật khó bởi chính cái “ngày xửa 
ngày xưa” ( thời gian nghệ thuật thường thấy trong truyện cổ tích) có tính phiếm chỉ, 
trừư tượng, không xác định. Đó là thời gian huyền hồ, hư ảo, thời gian mang màu sắc 
huyền thoại. Song chính ở “cái ngày xửa ngày xưa” đó, nhà thơ đã giúp cho chúng ta nhận thức được : Đất Nước đã có từ rất lâu, rất xa, từ bao giờ chẳng biết .Chỉ biết rằng : 
khi ta cất tiếng khóc chào đời, thì Đất Nước đã hiện hữu. 
 Không dừng lại ở khát vọng đo đếm tuổi của đất nước, nhà thơ còn nỗ lực hình dung 
về khởi đầu và quá trình trưởng thành của đất nước : 
 “Đất Nước bắt đầu với miếng trầu bây giờ bà ăn, 
 Đất Nước lớn lên khi dân mình biết trồng tre mà đánh giặc” 
 Phải chăng, khởi thủy của đất nước là văn hóa được kết tinh từ tâm hồn và tính cách 
anh hùng của con người Việt Nam. Ở đây,hình ảnh “miếng trầu” đã là một hình tượng 
nghệ thuật giàu tính thẩm mỹ từng xuất hiện trong các câu chuyện cổ tích,ca dao,tục 
ngữ.Bởi lẽ,“miếng trầu”là hiện thân của tình yêu thương, lòng thủy chungcủa tâm hồn 
dân tộc.Từ truyền thuyết dân gian đến tác phẩm thơ văn hiện đại, cây tre đã trở thành 
biểu tượng cho sức mạnh tinh thần dân tộc quật cường đánh giặc cứu nước và giữ nước. 
 Và còn nữa, trong quá trình trưởng thành, đất nước còn gắn liền với với đời sống văn 
hóa tâm linh, bằng phong tục tập quán lâu đời còn truyền lại và bằng chính cuộc sống 
lao động cần cù vất vả của nhân dân : 
 “Tóc mẹ búi sau đầu 
 Cha mẹ thương nhau bằng gừng cay muối mặn 
 Cái kèo, cái cột thành tên, 
 Hạt gạo phải một nắng hai sương xay, giã, dần ,sàng ”. 
 Đọan thơ, bằng những ý thơ giàu sức liên tưởng , nhà thơ đã đưa người đọc trở về 
với những nét đẹp văn hóa một thời của người phụ nữ Việt Nam bằng hình ảnh “tóc mẹ 
búi sau đầu”, gợi tả một nét đẹp thuần phong mỹ tục của người Việt; và những câu ca 
dao xưa ca ngợi vẻ đẹp đậm tình nặng nghĩa trong cuộc sống vợ chồng “cha mẹ thương 
nhau bằng gừng cay muối mặn”. Không những vậy, hình ảnh thơ còn thể hiện sự cảm 
nhận về đất nước gắn với nền văn hóa nông nghiệp lúa nước, lấy hạt gạo làm gia bản 
 * Có thể nói,đọan thơ mở đầu trả lời cho câu hỏi về cội nguồn đất nước – một câu 
hỏi quen thuộc, giản dị bằng cách nói cũng rất giản dị, tự nhiên nhưng cũng rất mới lạ : 
nhà thơ không tạo ra khỏang cách sử thi để chiêm ngưỡng và ca ngợi đất nước hoặc 
dùng những hình ảnh mĩ lệ , mang tính biểu tượng để cảm nhận và lý giải , mà dùng 
cách nói rất đỗi giản dị,tự nhiên với những gì gần gũi , thân thiết , bình dị nhất. Gịong thơ thâm trầm, trang nghiêm; cấu trúc thơ theo lối tăng cấp : Đất nước đã có; 
Đất Nước bắt đầu; Đất Nước lớn lên; Đất Nước có từ giúp cho người đọc hình dung 
cả quá trình sinh ra, lớn lên, trưởng thành của đất nước trong thời gian trường kỳ của 
con người Việt Nam qua bao thế hệ. Đặc biệt là cách nhà thơ viết hoa hai từ Đất Nước ( 
vốn là một danh từ chung) cũng đã giúp ta cảm nhận tình yêu và sự trân trọng của nhà 
thơ khi nói về đất nước , quê hương của mình. 
 III/ Kết bài : 
 Tóm lại, chín câu thơ mở đầu cho đọan trích “Đất Nước” đã thật sự để lại những ấn 
tượng và cảm xúc sâu sắc cho người đọc về sự sinh thành và trưởng thành của đất nước. 
Bởi lẽ, đọan thơ đã giúp cho tất cả mọi người, đặc biệt là thế hệ trẻ, những ai mà còn có 
những nhận thức mơ hồ về đất nước mình thật sự phải suy gẫm.Bởi lẽ, đọan thơ còn 
cho chúng ta hiểu được đất nước thật thân thương và gần gũi biết nhường nào .Từ đó 
đọan thơ bồi dưỡng thêm cho chúng ta về tình yêu đất nước, quê hương mình và biến 
tình yêu ấy bằng thái độ, hành động dựng xây , bảo vệ đất nước. 
 ________________________________________________ 
* ĐỀ 2: 
 Phân tích đọan thơ sau đây trong đọan trích “Đất Nước” ( Trích trường ca “ Mặt 
đường khát vọng” của Nguyễn Khoa Điềm: 
 “ Đất là nơi anh đến trường 
 . 
 Cũng biết cúi đầu nhớ ngày giỗ Tổ”. 
 Hướng dẫn làm bài 
 I/ Mở bài : 
 – Nguyễn Khoa Điềm (1943) thuộc thế hệ nhà thơ chống Mỹ cứu nước.Đất nước, 
nhân dân, cách mạng luôn là nguồn cảm hứng phong phú của thơ ông. 
 – “Đất nước”là một đọan trích thuộc chương V trong bản trường ca “Mặt đường 
khát vọng” của Nguyễn Khoa Điềm, sáng tác năm 1971, tại chiến trường Bình Trị 
Thiên. 
 – Có thể nói, bằng giọng thơ sôi nổi thiết tha, hình ảnh thơ sinh động và gợi 
cảm đọan thơ sau đây trong “Đất Nước” có thể xem như là những định nghĩa về đất 
nước thật mới mẻ và độc đáo của nhà thơ : “ Đất là nơi anh đến trường 
 . 
 Cũng biết cúi đầu nhớ ngày giỗ Tổ”. 
 II/ Thân bài : 
 * Nếu như chín câu thơ đầu của đọan thơ là sự trả lời của nhà thơ cho câu hỏi : Đất 
nước có từ bao giờ? Thì ở 16 câu thơ này, nhà thơ tiếp tục bày tỏ sự cảm nhận của mình 
về đất nước để trả lời cho câu hỏi : Đất nước là gì? 
 * Câu hỏi đã được nhà thơ trả lời bằng cách nêu ra những định nghĩa về đất nước ở 
hai phương diện : không gian địa lý và thời gian lịch sử . 
 Trước hết, về không gian địa lý, đất nước là nơi sinh sống của mỗi người : 
 “ Đất là nơi anh đến trường, 
 Nước là nơi em tắm”. 
 Không những vậy , đất nước còn là nơi tình yêu lứa đôi nảy nở say đắm, thiết tha 
.Đó là “ nơi em đánh rơi chiếc khăn trong nỗi nhớ thầm”. Đất nước còn là núi sông, 
rừng bể,là“hòn núi bạc”,là “nước biển khơi”.Và còn nữa, đất nước còn không gian sinh 
tồn của cộng đồng qua nhiều thế hệ với “những ai đã khuất những ai bây giờ ” 
 Cùng với cách cảm nhận về đất nước ở phương diện không gian địa lý, nhà thơ còn 
cảm nhận đất nước ở phương diện thời gian lịch sử .Ở phương diện này, đất nước có cả 
chiều sâu và bề dày được nhận thức từ huyền thoại Lạc Long Quân và Âu Cơ, từ truyền 
thuyết Hùng Vương và ngày giỗ Tổ . 
 Đọan thơ với cấu trúc ngôn ngữ “ Đất là , Nước là Đất Nước là ” , nhà thơ đã 
định nghĩa bằng cách tư duy “chiết tự” để giải thích, cắt nghĩa hai tiếng Đất Nước 
thiêng liêng bằng tinh thần luận lí chân xác.Nếu tách ra làm những thành tố ngôn ngữ 
độc lập thì Đất và Nước chỉ có ý nghĩa là không gian sinh tồn về mặt vật chất của con 
người cá thể.Nhưng nếu hợp thành một danh từ thì “Đất Nước” lại có ý nghĩa tinh thần 
thiêng liêng, chỉ không gian sinh sống của cả một cộng đồng người như anh em một 
nhà. 
 * Tóm lại, bằng cách sử dụng sáng tạo các yếu tố ca dao, truyền thuyết dân gian nhà 
thơ đã lý giải một cách sinh động , cụ thể cho câu hỏi : Đất nước là gì? Từ đó , hình ảnh 
đất nước hiện lên qua đọan thơ vừa gần gũi – cụ thể, vừa thiêng liêng- khái quát trên cả bề rộng không gian địa lý mênh mông và thời gian lịch sử đằng đẵng của dân tộc. 
III/ Kết bài: 
 Có thể nói, đọan thơ là những định nghĩa đa dạng, phong phú về đất nước từ chiều 
sâu văn hóa dân tộc, xuyên suốt chiều dài của thời gian lịch sử đến chiều rộng của 
không gian đất nước. 
 Nhà thơ cũng vận dụng rộng rãi các chất liệu văn hóa dân gian để cảm nhận và định 
nghĩa về đất.Từ đó , đọan thơ giúp cho chúng ta hiểu và gắn bó hơn với đất nước, quê 
hương mình bằng một tình yêu và ý thức trách nhiệm sâu sắc . 
 ________________________________________________ 
* ĐỀ 3 : 
 Phân tích đọan thơ sau đây trong đọan trích “Đất nước” của Nguyễn Khoa Điềm 
: 
 “ Trong anh và em hôm nay, 
 Làm nên Đất Nước muôn đời”. 
 Hướng dẫn làm bài 
 I/ Mở bài: 
 – Nguyễn Khoa Điềm (1943) thuộc thế hệ nhà thơ chống Mỹ cứu nước.Đất nước, 
nhân dân, cách mạng luôn là nguồn cảm hứng phong phú của thơ ông. 
 – “Đất nước”là một đọan trích thuộc chương V trong bản trường ca “Mặt đường 
khát vọng” của Nguyễn Khoa Điềm, sáng tác năm 1971, tại chiến trường Bình Trị 
Thiên. 
 – Đọan thơ sau đây là những lời nhắn nhủ tâm tình về sự gắn bó và trách nhiệm của 
mỗi người với đất nước : 
 “ Trong anh và em hôm nay, 
 Đều có một phần Đất Nước 
 Làm nên Đất Nước muôn đời”. 
 II/ Thân bài : Thật vậy, sau những cảm nhận mới mẻ và sâu sắc của nhà thơ về đất nước qua 
những phương diện không gian- địa lý,thời gian- lịch sử,phong tục- văn hóa , Nguyễn 
Khoa Điềm đã đi đến khẳng định : 
 “ Trong anh và em hôm nay, 
 Đều có một phần Đất Nước”. 
 1.Đây là một sự thực mà mỗi người Việt Nam ai cũng đều cảm thấy.Đất nước đã hóa 
thân vào mỗi con người, bởi chúng ta đều là con Rồng, cháu Tiên, đều sinh ra và lớn lên 
trên đất nước này.Mỗi người Việt Nam đều đã và đang thừa hưởng những giá trị vật 
chất, tinh thần của đất nước thành máu thịt, tâm hồn, nếp cảm,nếp nghĩ và cách sống 
của mình. 
 2.Từ việc khẳng định: đất nước hóa thân và kết tinh trong cuộc sống của mỗi 
người,nhà thơ tiếp tục nói về mối quan hệ gắn bó sâu sắc của mỗi người với đất nước 
bằng những dòng thơ giàu chất chính luận : 
 “Khi hai đứa cầm tay 
 Đất Nước trong chúng ta hài hòa nồng thắm 
 Khi chúng ta cầm tay mọi người 
 Đất Nước vẹn tròn, to lớn”. 
 3.Với những cảm nhận tinh tế, mới mẻ về sự hòa quyện giữa cái riêng và cái chung, 
giữa tình yêu và niềm tin, đồng thời kết hợp sử dụng các tính từ “hài hòa, nồng thắm”; 
“vẹn tròn, to lớn” đi liền nhau; đặc biệt là kiểu câu cấu tạo theo hai cặp đối xứng về 
ngôn từ (“Khi /Khi; Đất Nước / Đất Nước),nhà thơ muốn gửi đến cho người đọc bức 
thông điệp: đất nước là sự thống nhất hài hòa giữa tình yêu đôi lứa với tình yêu Tổ 
quốc, giữa cá nhân với cộng đồng. 
 4.Không chỉ khẳng định mối quan hệ gắn bó giữa Đất nước và nhân dân, giữa tình 
yêu cá nhân với tình yêu lớn của đất nước; nhà thơ còn thể hiện niềm tin mãnh liệt vào 
tương lai tươi sáng của đất nước : 
 “Mai này con ta lớn lên 
 Con sẽ mang Đất Nước đi xa 
 Đến những tháng ngày mơ mộng”. 
 Có thể nói, ba dòng thơ đã mở ra một tầng ý nghĩa mới, đó là niềm tin mãnh liệt vào 
tương lai tươi sáng của đất nước.Thế hệ sau “con ta lớn lên sẽ mang Đất Nước đi xa- Đến những tháng ngày mơ mộng”.Đất nước sẽ đẹp hơn, những tháng ngày mơ mộng ở 
hiện tại sẽ trở thành hiện thực ở ngày mai. 
 Khi đã hiểu hết ý nghĩa thiêng liêng của đất nước, nhà thơ muốn nhắn gửi với mọi 
người : 
 “ Em ơi em Đất nước là máu xương của mình 
 Phải biết gắn bó và san sẻ 
 Phải biết hóa thân cho dáng hình xứ sở 
 Làm nên Đất Nước muôn đời ” 
 Bằng giọng văn trữ tình kết hợp với chính luận; bằng cách sử dụng câu cầu khiến, 
điệp ngữ “phải biết – phải biết” nhắc lại hai lần cùng các động từ mạnh “gắn bó, san sẻ, 
hóa thân” nhà thơ như nhắn nhủ mình, nhưng cũng là nhắn nhủ với mọi người ( nhất 
là thế hệ trẻ) về trách nhiệm thiêng liêng của mình với đất nước. Cái hay là lời nhắn nhủ 
mang tính chính luận nhưng lại không giáo huấn mà vẫn rất trữ tình, tha thiết như lời tự 
dặn mình – dặn người của nhà thơ. 
 III/ Kết bài: 
 Tóm lại, đây là một trong những đọan thơ hay và sâu sắc trong “Đất Nước” của 
Nguyễn Khoa Điềm .Bởi lẽ, qua đọan thơ, nhà thơ đã giúp cho chúng ta hiểu hơn về sự 
gắn bó giữa mỗi người với đất nước.Từ đó, ý thức hơn về trách nhiệm của mỗi người 
với đất nước quê hương.Đồng thời, đọan thơ cũng giúp ta thấy được vẻ đẹp trong phong 
cách thơ trữ tình- chính luận của nhà thơ. 
 ________________________________________________ 
* ĐỀ 4: 
 Phân tích đọan thơ sau đây trong đọan trích “Đất Nước” của Nguyễn Khoa Điềm 
 “ Những người vợ nhớ chồng còn góp cho Đất Nước những núi vọng phu, 
 Những cuộc đời đã hóa núi sông ta”. 
 Hướng dẫn : 
 I/ Mở bài : 
 – Nguyễn Khoa Điềm (1943) thuộc thế hệ nhà thơ chống Mỹ cứu nước.Đất nước, 
nhân dân, cách mạng luôn là nguồn cảm hứng phong phú của thơ ông.